Een filosoof in zes dramatische anekdotes

Andy Warhol, Rembrandt van Rijn, dat waren nog eens namen. Hun levens werden in dikke pillen verstript door de Amsterdamse stripmaker Typex die er veel succes mee had. Deze maand verscheen het veel minder lijvige Moishe, een stemmige, gefragmenteerde levensgeschiedenis van de Berlijns-Joodse filosoof Moses Mendelssohn, die leefde van 1729 tot 1786. Na Hipparchia uit De filosoof, de hond en de bruiloft van Barbara Stok nog iemand uit de filosofenhoek die niet bij iedereen meteen een belletje laat rinkelen. Hoewel, wie de achterflap leest weet dat deze Moishe niet zomaar de eerste de beste boekgeleerde was: hij raakte bekend als de Berlijnse Socrates wiens bijdrage aan de filosofie tot op de dag van vandaag invloedrijk is.

Typex heeft in 88 pagina’s geen heel leven uit de doeken gedaan. In zes hoofdstukken, die als anekdotes om het omslag staan omschreven, wandelt de lezer langs enkele markante mijlpalen van de kleine, gebochelde tobber. Die anekdotes gaan bijvoorbeeld over zijn vertrek naar Berlijn, de liefdesverklaring aan zijn vrouw Fromet, de ontmoeting met de antisemitische koning Frederik de Grote, en zo voort. Ieder hoofdstuk wordt mooi ingeleid, met links het historische verhaal en rechts de reconstructie van dat verhaal. Dat is interessant, vooral omdat er vaker niet dan wel iets van klopt. Dan lezen we bijvoorbeeld dat Moishe de schrijver-filosoof Gotthold Ephraim Lessing nooit heeft ontmoet, terwijl er wel een beroemd schilderij van die gelegenheid bestaat.

Met de vertellende joie en vrolijke zwier die Typex eigen is, kiest hij de momenten uit het leven van Mendelssohn die hem het treffendst duiden. In het vijfde en langste deel, Het lied van de profeet, wordt het allemaal wat driftiger en grotesker. Die zogenaamde profeet is de Poolse vrijheidsdenker Abba Glosk; een stinkende, tikje obstinate man die Moishe verleidt tot allerlei gedachten die de arme Mendelssohn tot razernij drijven. Het is te lezen als een parabel, maar dan zonder al te concreet te worden. Daarvoor wordt bij tijd en wijle iets te diep in het glaasje gekeken.

De kenmerkende paginavormgeving van Typex past goed. Hij laat iemand van boven naar beneden over de pagina wandelen, zodat de tekstballonnen op een speelse manier een monoloog vormen. Brecht Evens en Cyril Pedrosa doen dat ook graag. Hij vangt langdurige sequenties op één pagina. Dan ziet de lezer de doorsnede van een huis, waar Moishe linksonder hartelijk welkom wordt geheten, dan achter de gastheer de trap op loopt, tot in de eetkamer waar wordt gegeten en daarna de laatste trap naar de zolder. Het mooie van de tekening en de leesrichting: het is volkomen logisch om niet op zolder te beginnen. Typex hanteert een duidelijke vormtaal, hij maakt geen zoekplaten. De pagina’s hebben geen strikte kaders, maar bijvoorbeeld zwierige ornamenten, klassieke pilaren of priëlen die iets van een stripkadervorm suggereren.

Moishe is geen volledige levensgeschiedenis zoals bijvoorbeeld De filosoof, de hond en de bruiloft van Barbara Stok dat wel is. Dat pretendeert het overigens niet te zijn, maar zorgt er wel voor dat we misschien minder leren over wie Mendelssohn nu echt was. Het nawoord van Inka Bertz van het Joods Museum Berlijn levert al meer informatie over zijn leven, plus over de beweegredenen en keuzes van Typex zelf. Ze zegt: ‘Typex richt zich vooral op de man zelf en de dramatische situaties en omstandigheden waarin hij zich bevond. Typex maakt gebruik van stijlvormen uit de 18de eeuw, van zijn eigen artistieke diversiteit en zijn zucht naar humor en het groteske, om zo een nieuw beeld van de grote filosoof van de Verlichting te scheppen.’

Dit boek verscheen ter gelegenheid van tentoonstelling ‘We dreamt of nothing but Enlightment’ Moses Mendelssohn, die nog tot 11 september 2022 te zien is in het Jüdisches Museum Berlin. Het werd tegelijk in het Nederlands, Engels en Duits uitgebracht.

Stefan Nieuwenhuis

Typex – Moishe, zes anekdotes uit het leven van Moses Mendelssohn. Scratch Books i.s.m. Jüdisches Museum Berlin. 88 blz. hardcover. € 24,00.