Weinig nieuws onder de zon

Over de slag bij Stalingrad – wellicht de belangrijkste van de hele twintigste eeuw, ongetwijfeld het keerpunt van de Tweede Wereldoorlog en het begin van het einde van het nationaalsocialisme – is natuurlijk al een hele resem boeken verschenen. Hét standaardwerk was tot dusver Antony Beevors Stalingrad. Brengt De vuurtoren van Stalingrad van de Britse historicus Iain MacGregor daar verandering in?

De ondertitel laat alleszins vermoeden van wel: er wordt immers ‘nieuw licht op de meest legendarische slag van de Tweede Wereldoorlog’ aangekondigd. Verder is er ook sprake van ‘de slag die tot op de dag van vandaag het Russische zelfbeeld bepaalt’. Dat klinkt allemaal veelbelovend. Zouden we in dit boek meer te weten krijgen over de rol van de mythische veldslag met betrekking tot de oorlog in Oekraïne? Wordt er iets gezegd over hoe pakweg Poetin of Prigozjin de ‘Grote Patriottische oorlog’ in hun discours gebruiken en hoe die slag nog steeds het zelfbeeld van de Russen bepaalt?

Ik had gehoopt van wel, zoals wordt aangekondigd in de inleiding: ‘Net als miljoenen landgenoten heeft Poetin een diepe, persoonlijke band met en een passie voor dit conflict, dat is gaan gelden als de grootste slag van de oorlog en de mooiste overwinning van het Rode Leger.’ En er wordt ook kort verwezen naar het historische feit dat de Duitse indringers door veel Oekraïners als bevrijders werden gezien, wat trouwens nog steeds rancune opwekt in Rusland.

Maar al redelijk snel blijkt dat ook dit boek toch weer hoofdzakelijk over de krijgsverrichtingen zelf gaat. Die hebben weliswaar historisch belang, maar ze zijn allang bekend: aanvankelijk verliep de verrassingsaanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie bliksemsnel en rukten de Duitse troepen zonder noemenswaardige tegenstand op naar Leningrad en Moskou. Bij die steden kwamen ze echter tot stilstand, en ook aan het zuidelijke front stuitte het zesde leger van generaal Friedrich Paulus op hevig verzet van de Russische troepen in Stalingrad. Toen de Duitsers na een zware strijd werden omsingeld, weigerde Hitler Paulus toelating te geven om uit te breken. Omdat het onmogelijk is om een groot leger vanuit de lucht te bevoorraden, volgde de overgave op 31 januari 1943, waarna het Rode Leger zijn opmars naar Berlijn inzette.

Dat zowel Hitler als Stalin een propagandaoorlog voerden en een mythisch beeld van de gevechten ophingen dat weinig met de realiteit te maken had, is ook bekend. In de Sovjetpers werd er uitgebreid bericht over ‘helden’, zoals het kleine groepje soldaten dat ‘Pavlovs huis’ – de ‘vuurtoren’ uit de titel – verdedigde tegen een grote Duitse overmacht. Daartegenover staat echter ook dat soldaten die het waagden om op eigen initiatief terug te trekken, soms door hun eigen troepen werden beschoten. Sovjetcorrespondent Vasili Grossman beschreef de rauwe werkelijkheid heel anders: ‘De gezichten van mannen waren somber[…] De eerste eenheden van het terugtrekkende leger trokken Stalingrad binnen. Vrachtwagens vol gewonden met grijze gezichten, frontvoertuigen met gedeukte zijkanten, met gaten van kogels en handgranaten […] En de adem van de oorlog kwam de stad binnen en verschroeide die.’

In Duitsland merkte het gewone volk dan weer dat opvallend veel gezinnen het bericht kregen dat hun zoon of vader was gesneuveld aan het oostfront, alle propaganda over de superioriteit van het Duitse herenvolk ten spijt. Pas na de dood van Stalin in 1953 kregen veteranen van het Rode Leger soms de kans om hun persoonlijke relaas te doen, maar veel van die getuigenissen verdwenen in de archieven. Nog steeds blijft het idealistische beeld van de slag overeind.

Kortom, de belofte dat er met dit boek ‘nieuw licht’ wordt geworpen op de geschiedenis, wordt niet echt ingelost. Voor het perspectief van de gewone Sovjetburger in die gruwelijke slag is het vooral uitkijken naar de nieuwe Nederlandse vertaling van Vasili Grossmans roman Stalingrad, die dit najaar bij Uitgeverij Balans zal verschijnen. En ook een boek waarin het gebruik (of misbruik) van de slag bij Stalingrad als propagandamiddel voor de oorlog in Oekraïne echt wordt uitgediept, zou welkom zijn.

Daan Pieters

Iain MacGregor – De vuurtoren van Stalingrad. Uit het Engels vertaald door Ed van Eeden. De Arbeiderspers, Amsterdam. 448 blz. € 28,50.