Broodnodige solidariteit

In zijn nieuwe boek De bange mens legt Heerma van Voss niet alleen onze omgang met het fenomeen angst bloot, maar legt hij zichzelf genadeloos op de pijnbank. Als een moderne Herakles gaat Heerma van Voss onverschrokken zijn eigen angst te lijf. Herakles kreeg de opdracht de Hydra van Lerna te vellen, een veelkoppig, slangachtig monster waarbij iedere afgehouwen kop telkens dubbel teruggroeide. Waar het Herakles lukte om met hulp de Hydra te verslaan, weet Heerma van Voss de angst klein te krijgen door geïsoleerde gegevens uit studies samen te brengen in zijn persoonlijke zoektocht. Het boek leest als een wervelende reis ‘langs filosofen, kunstenaars, superhelden, langs angstlijders en medici, langs deskundigen en experts, door ruimte en tijd’, naar ‘wat angst precies is, waar het fenomeen vandaan komt, wat we ervan kunnen leren, wat we ermee moeten’.

Al in het eerste hoofdstuk toont Heerma van Voss zich op zijn kwetsbaarst: zijn vriendin, met wie hij op dat moment iets meer dan vijf jaar samen is, zegt hem dat hij niet meer degene is op wie ze verliefd is geworden:

D. zegt dat ze zich de afgelopen weken radeloos heeft gevoeld. Ze legt de schuld weliswaar niet woordelijk bij mij, maar er kan geen misverstand over bestaan: ik ben de oorzaak. Beschaamd hoor ik van haar de vignetten van mijn gedrag aan, geen anamnese is zo helder of zo pijnlijk als die van je geliefde. Ik slaap niet goed, heb veel geruststelling nodig, zie op tegen elke afspraak buiten de deur.

Uit lijfsbehoud vertrekt ze en ze drukt hem op het hart om met zijn angst aan de slag te gaan: ‘anders wordt het niks’.

In de zestien hoofdstukken daarna vervlecht Heerma van Voss op organische wijze onderzoeksgegevens en feiten over angst (zo zijn meer dan een miljoen mensen in Nederland gediagnosticeerd met een angststoornis) met zijn eigen angstgeschiedenis. Zijn bronnen verantwoordt hij uitvoerig, zowel in de lopende tekst als in de veertig pagina’s tellende bronnenlijst achterin het boek, waar Heerma van Voss per hoofdstuk heel navolgbaar verklaart waar hij zijn uitspraken op baseert.

Het spoor van angst in zijn familie volgend laat hij overtuigend zien dat het niet de mensen zijn die in de loop der tijd veranderen, maar de diagnoses. Door de ontstaansgeschiedenis van de DSM, het handboek voor medici, te fileren, demonstreert Heerma van Voss de relativiteit van diagnoses. Het verhaal van een particuliere angst is niet te reduceren tot eenduidigheid. Verhalen over angst ‘gaan altijd over mensen, over individuen die zich op een intieme manier tot hun angsten verhouden’.

De moderne geschiedenis van de angst is een geschiedenis van mentale uitsluiting geweest: zowel in taal als in behandelingsmethodes. Heerma van Voss moedigt ons met zijn boek aan om angst te zien ‘als een (evolutionair nuttige) eigenschap die we allemaal in meer of mindere mate bezitten’. Dat besef nodigt namelijk uit ’tot gesprekken, tot nadenken en tot acceptatie. Als we iets beschouwen als een stoornis zeggen we dat er iets mis is met hen die het hebben, dat ze ziek zijn en geholpen moeten worden door professionals (en dus niet door ons).’ Labels ondermijnen de broodnodige solidariteit.

Heerma van Voss toont de kracht van kwetsbaarheid. Zijn verhaal moedigt angsthazen aan om hun masker af te doen, om onvervaard naar zichzelf te kijken en om erover te durven praten. Voor de zestien miljoen mensen die hun leven doorbrengen met iemand die kampt met een allesbeheersende vrees geeft De bange mens een verhelderend inkijkje in de psyche van iemand die leeft op de getijden van angst. Heerma van Voss biedt ons het vocabulaire om met elkaar het gesprek aan te gaan over het particuliere en het gemeenschappelijke, over hoe onze tijd angstklachten aanwakkert, wat de rol is van je familiegeschiedenis, van je opvoeding, welke invloed het neoliberalisme heeft op ons concept van verantwoordelijkheid en maakbaarheid (van mens en samenleving). Het is Heerma van Voss met De bange mens gelukt om de de angst een kopje kleiner te maken: voor zichzelf maar ongetwijfeld ook voor allen die deze diepgravende reis met hem mee durven te maken.

Miriam Piters

Daan Heerma van Voss – De bange mens. Mijn zoektocht naar de bron van onze angsten. Atlas Contact, Amsterdam. 336 blz. € 22,99.