Wil je met mij naar Ravensbrück?

Terwijl de Duitse justitie massaal invallen doet bij aanhangers van extreemrechtse bewegingen, biedt het lezen van De kleindochter, de nieuwe roman van Bernhard Schlink, achtergrondinformatie die je hier goed bij kunt gebruiken. Maar niet alleen dat, het boek zet ook aan tot nadenken over westerse liberale dogma’s, die voor zo velen boven elke verdenking staan. Pas als alles bespreekbaar mag zijn, komen we verder, zou je de impliciete boodschap van deze roman kunnen noemen.

Boekhandelaar Kaspar is het centrale personage in De kleindochter. Als jonge student gaat hij uit pure nieuwsgierigheid graag de grens met de nog jonge DDR over om er met eigen ogen te zien hoe anders de maatschappij daar is. En de mensen, die oprecht in een nieuwe wereld lijken te geloven. Of in ieder geval die indruk wekken. Onder wie de aantrekkelijke Birgit, die in marxistische volzinnen discussieert met de gasten uit het andere Duitsland. De twee komen elkaar echter nader en op zeker moment helpt Kaspar haar de stap naar het Westen te zetten. Ze trouwen, hij staakt zijn studie om die van haar mogelijk te maken.

Pas jaren later, als hij Birgit, die aan alcohol verslaafd is geraakt, dood in bad vindt, en de door haar nagelaten fragmenten voor een roman leest, beseft hij dat ze nooit gelukkig is geweest in het Westen. Dat heeft meerdere oorzaken, maar de belangrijkste is dat ze ooit een dochter heeft gehad uit een korte relatie met een getrouwde man. Kaspar had er nooit van geweten.

De man en zijn echtgenote voeden het kind op, zonder dat Birgit er van wist, aangezien ze het kind aan een vriendin had meegegeven om het ergens te vondeling te leggen of ter adoptie aan te bieden. Jaren later wenste ze zich een hereniging, maar dat kwam er door haar dood – was het zelfmoord? – niet meer van.

Kaspar neemt daarom haar taak op zich, vindt de dochter en haar man, Svenja en Björn, beiden overtuigde rechtsradicalen, maar ook hun dochter Sigrun. Daar pas vindt de roman zijn werkelijke dynamiek, wanneer Kaspar voorzichtige pogingen gaat doen het jonge meisje ervan te overtuigen dat rechtsradicaal extremisme de wereld, en dus haar zo geliefde Duitsland, helemaal niet vooruit helpt.

Hij moest er met Björn en Svenja uit zien te komen en hij moest proberen, zo goed als hij kon, een grootvader voor Sigrun te zijn. Hij had graag kinderen gehad, had ze niet – en nu had hij ineens een kleindochter. En nu hij haar had, moest hij zich ook om haar ziel bekommeren. Hij lachte. Sigruns ziel, de Duitse ziel – waar ben ik aan begonnen?

Schlink, emeritus hoogleraar rechten aan de Humboldt Universiteit Berlijn en onder meer befaamd om zijn roman De voorlezer, gebruikt effectief de waarde van muziek en literatuur, die alle grenzen en tijden overstijgt. Als Sigrun, gehersenspoeld door haar ouders, beweert slechts van Duitse componisten te kunnen houden, laat hij haar blind benoemen wat ze van bepaalde klassieke stukken vindt. Om haar er dan mee te confronteren dat de componisten van prachtige muziek vaak niet Duits zijn, soms zelfs Joods, wat in haar milieu uiteraard helemaal fout is.

Sigrun, die aanvankelijk geen idee heeft wat er buiten haar extreemrechtse bubbel gebeurt en de wonderlijkste plannen voor uitjes voorstelt – ‘Wil je met mij naar Ravensbrück?’ –, noemt onder meer de wrede kampbeul Irma Grese een van haar helden. En de beweringen over de holocaust zijn in haar ogen natuurlijk ook erg overtrokken. Aan Kaspar de vrijwel onmogelijke taak zijn ‘kleindochter’, die soms voor langere tijd bij hem komt logeren, subtiel te wijzen op de bewezen feiten over de oorlog en de zienswijzen van anderen, die haaks op de hare staan.

Toch zet Schlink de rechtse overtuigingen niet rücksichtslos aan de kant en maakt hij de aanhangers ervan niet tot karikaturen. Er klinkt in de roman een zeker begrip door, wat uiteraard iets anders is dan instemming, voor de radicale standpunten en gemaakte denkfouten, die niet zelden in verband staan met de Nazi-tijd, de DDR-jaren en ook de talrijke kapitalistische uitwassen.

De kleindochter is een goed doordachte roman, gebaseerd op gedegen onderzoek, maar toegankelijk en menselijk, die je een kleine poging kunt noemen onverzoenlijke standpunten een tikje nader tot elkaar te brengen. Vergeefse moeite vermoedelijk, zoals ook Kaspar moet ondervinden dat een strenge opvoeding van vijftien jaar niet meer is te elimineren. Gelukkig zijn er de muziek en de literatuur, die daarin waarschijnlijk veel effectiever zijn.

André Keikes

Bernhard Schlink – De kleindochter. Vertaald uit het Duits door Marcel Misset. Cossee, Amsterdam. 336 blz. € 24,99.