Hoe logisch wil je het hebben

Is je leven overzichtelijker en beter hanteerbaar als je overal de logica achter zoekt, dus de ratio vooropstelt en korte metten maakt met alles wat daar niet aan voldoet? Janneke de Bijl, die filosofie studeerde in Groningen en daarna cabaretier werd bij Comedytrain, volgt in haar debuutroman Als, dan de ook in Groningen filosofie studerende Eefje, die een cabareteske poging doet, met haar onverdroten geloof in de logica als grondgedachte.

Soms moest je zelf bewijzen dat een bepaalde redenering ongeldig was, door een wereld te bouwen waarin de premisses (aannames) waar zijn, maar de conclusie niet. Dan bewijs je: kijk, dit volgt er niet uit. Dat zelf bouwen, daar hou ik alweer minder van, omdat dat vaak op meerdere manieren kan en je ook een beetje moet trial-and-erroren om erachter te komen of je goed zit. Ik hou zoveel meer van deduceren, dingen nagaan en afvinken. Dat ontbreekt zo in het echte leven, dat dat eigenlijk nergens mee kan. Want daar gebruiken we geen x en y maar woorden, die duizend keer vager zijn, waardoor we alweer een hele discussie kunnen houden over wat er wel en niet onder valt. Die discussie voeren we vervolgens weer met allerlei andere woorden, waarvoor hetzelfde probleem geldt. Dus je weet ook nooit zeker of je het naderhand eens bent, al ben je het eens.

Natuurlijk kunnen cabaretiers ook schrijven, omgekeerd kom je weinig tegen, al zijn er wel schrijvers die iets in die richting uitstralen. Voor publiek staan en altijd leuk uit de hoek komen vraagt om een snelle, uiterst wendbare geest, die elk haakje, woordje, gezichtsuitdrukkinkje meteen omzet in een adremme verzuchting of snaakse terzijde. Plaats je die benadering over op een geschreven tekst, een hedendaagse roman, dan krijg je iets als Als, dan. Wat alleen nog ontbreekt is het geluid van een bulderende zaal na elke alinea.

Literatuur is de ernstige wijze met de pijp ontgroeid, er zitten geen zwaar bebrilde auteurs meer in schemerige studeerkamers voor grote boekenkasten. Toch mag je hopen dat literatuur zal blijven draaien om de grote thema’s van het leven. De manier waarop komt daarna.

De Bijls roman is ronduit grappig. Misschien niet eens zozeer door wat er gebeurt – vriendje Sjoerd denkt vooral aan zichzelf, Eefje leeft vol vrees en twijfel over van alles, mede door het plotselinge overlijden van haar vader –, als wel door de manier waarop ze formuleert. Als een cabaretier. Zelf zit ik niet zo in het genre, maar ik herken de methodes die ook mensen als Arjen Lubach en Ronald Goedemondt groot hebben gemaakt. De aanpak van een (relatief) jonge generatie, die houdt van harde grappen, gespeelde onnozelheid, het publiek betrekken bij de eigen zwakheden en niet in de laatste plaats trefzekere herhaling.

Deze herhaling, de kracht van een running gag, zet De Bijl op de juiste plekken in, maar zoiets kan ook verkeerd uitpakken als je de grap aan het begin al niet zo geslaagd vond. Dan gaat zoiets irriteren, net als het te vaak gebruiken van steeds dezelfde woorden en handelingen. Er worden voortdurend schoenen aan- en uitgetrokken en Hond Max hobbelt overal achteraan. En maar hobbelen. Hoe los je dat als schrijver, die het zelf ook begint op te vallen, dan op? Dan ga je juist door op dat woord en maak je dáár weer wat grappen over.

De voorliefde voor logica van Eefje, denkelijk een alter ego van Janneke, vertaalt zich in (quasi) wetenschappelijke formules en redeneringen, met veel x’en y’en, die elke alfa stante pede op de kast jagen. Het geurtje van neo-volksverheffing dat je even meent waar te nemen, wordt echter doeltreffend verjaagd door Eefjes potsierlijke belevenissen. Daaronder een wel erg lang uitgesmeerde opvoedcursus voor honden. Tijdens en na die sessies blijkt ‘logica’ op zo veel manieren te interpreteren dat de hond er aan onderdoor gaat. En vriend Sjoerd laat zich er duidelijk ook niet door beïnvloeden.

Het is een manier om duidelijk te maken dat veel uitlatingen die heden ten dage voor logica door moeten gaan helemaal niet logisch zijn, eerder een manipulatieve discussietechniek. Dus toch een thema van betekenis over een maatschappelijk en social probleem met vérstrekkende gevolgen, zo’n ding dus waar het in literatuur over moet gaan.

André Keikes

Janneke de Bijl – Als, dan. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam. 288 blz. €22,99.