Debuutroman van David Grossman heeft nog niets van zijn actualiteitswaarde verloren

De Erasmusprijs is een oeuvreprijs en werd in 2022 toegekend aan de Israëlische schrijver David Grossman. De jury laat zich leiden door humanistische waarden als tolerantie, culturele veelvormigheid en ondogmatisch denken. Grossman werd geprezen als iemand die verbindt in een verdeelde wereld. Uitgeverij Cossee besloot ook om De glimlach van het lam, de debuutroman van Grossman, heruit te geven. Een roman die naadloos past bij de tolerante geest van Erasmus. Het debuut van Grossman is een van de eerste Israëlische romans waarin wordt verteld over de Israëlische bezetting van Palestijns gebied. De glimlach van het lam laat zien dat om een grote leugen in stand te houden er twee partijen nodig zijn en dat de bezetting het leven van twee volkeren vergiftigt.

Het verhaal wordt vanuit vier verschillende personen verteld. Uri is een idealistische militair die bedenkingen heeft bij de rol van de Israëlische bezetting van de Palestijnse gebieden. ‘Militaire bezetting’ is niet enkel een begrip maar betekent in de praktijk wegversperringen, mensen verhoren, huizen die midden in de nacht worden opgeblazen. Katzman, zijn vriend en baas, is iemand die zich eerder schikt naar de richtlijnen van het leger. Hij wordt aangesteld als gouverneur van het stadje Djoeni en overhaalt Uri om hem met zijn opdracht te helpen. De vriendin van Uri, Sjosj, werkt met kwetsbare kinderen in een psychologisch centrum; ze is tevens de minnares van Katzman. De buitenstaander is de oude halfblinde Palestijn Hilmi die in een donkere grot leeft in een Arabisch dorpje in bezet gebied. Met Uri discussieert hij over de bezetting maar hij vertelt hem in de eerste plaats verhalen. Tegen de achtergrond van een verscheurd land, ontwikkelen zich persoonlijke verhalen van list en bedrog, leugen en waarheid, rechtvaardigheid en ideologie, verraad en trouw. En misschien nog het meest van liefde.

De glimlach van het lam is een boek vol verhalen. Zo vertelt Hilmi sprookjesachtige en poëtische verhalen aan Uri. De vertellingen van Hilmi beginnen niet met ‘Er was eens..’ maar wel met ‘Er was eens en er was niet.’ Alsof hij wil zeggen dat de waarheid niet belangrijk is en het verhaal steeds een leugen is. Hij verhaalt over de zwangere vrouwen met wie hij gedwongen werd te trouwen om de schande van de biologische vaders uit te wissen. Over zijn zoon, Jazdi, die werd gehersenspoeld door Fatah. Over Ariesa, een oude vrouw die tijdens de sprinkhanenplaag de vleugels van sprinkhanen afrukte om ze vervolgens met honing op haar lichaam te smeren, in een boom te klimmen en weg te vliegen. Over zijn moeder die negen maanden voor zijn geboorte bij Sja’baan ibn Sja’baan introk, de kloekste en snelste jager van Palestina die bezeten was van het Dier der Dieren: de leeuw.

De meeste romans van Grossman hebben een complexe structuur. Een grote aantrekkingskracht van de roman ligt erin dat niet rechtlijnig wordt verteld. Er zijn de verschillende invalshoeken waarbij Grossman de verhoudingen tussen de personages ook nog eens voor een groot stuk vertelt vanuit de gedachten en psychologische gevoeligheden van die personages. Daardoor krijgt de roman ook een abstract en cerebraal gehalte. Maar er is ook de tergende manier van vertellen: Grossman laat bijna terloops namen vallen, zet bepaalde ontwikkelingen in gang, geeft een vlugge inkijk in het verleden. De geduldige lezer vindt pas later in het boek een samenhangende narratieve structuur. De glimlach van het lam laat zich nog het best vergelijken met een puzzel waarvan de stukjes met mondjesmaat op tafel worden gelegd en die pas aan het einde van de roman een min of meer afgerond geheel vormen.

De romans van Grossman handelen over universele thema’s maar zijn ook erg verschillend. De lezer wordt altijd ondergedompeld in een rijke taal, maar niet altijd klinkt dezelfde stem. Daarom kan de lezer van een bepaalde roman houden en van een andere niet. De glimlach van het lam is soms een uitdagende roman met passages die worden gekenmerkt door een razende stream of consciousness en verhaallijnen die elkaar rakelings kruisen. Het vertelt een intrinsiek menselijk verhaal dat oproept tot empathie en hokjesdenken veroordeelt. De glimlach van het lam heeft sinds de oorspronkelijke publicatie in 1983 nog niets van zijn actualiteitswaarde verloren.

Kris Velter

David Grossman – De glimlach van het lam. Vertaald uit het Hebreeuws door Shulamith Bamberger. Cossee, Amsterdam. 384 blz. € 25,99.